W dobie dzisiejszej — jak to wszyscy wiemy — rola tego wychowania celowego i zorganizowanego jest bardzo wielka. Bardzo wielu zawodów wyuczyć się można tylko dzięki wieloletniej nauce w szkołach; droga do osiągnięcia kultury ogólnej prowadzi również przez długoletnie przyswajanie sobie różnorakiej wiedzy w szkołach. Prócz tego istnieje wiele instytucji wychowawczych różnego rodzaju, których zadaniem jest prowadzić pracę wychowawczą lepiej i bardziej fachowo niż się to czyniło dotychczas. Trudno wyobrazić sobie czym stałoby się nasze życie zbiorowe, gdyby zawiesić funkcjonowanie tych licznych instytucji oświatowo – wychowawczych i gdyby kształtowanie młodego pokolenia pozostawić wyłącznie tym czynnikom, które tkwią w samym życiu społecznym, gdyby zacieśnić proces wychowania do procesu uczestniczenia w bieżącym życiu społeczeństwa.

CHARAKTER WYCHOWANIA CELOWEGO W SPOŁECZEŃSTWIE KLASOWYM

Wychowanie celowe i zorganizowane powstawało i rozwijało się ze względu na potrzebę przekazania młodym pokoleniom rosnącego zasobu wiadomości i sprawności, ważnych dla życia i pracy społeczeństwa. Z tej racji zasadniczą tendencją wychowania stawało się przekazywanie tradycji. Im bardziej było oczywiste iż młodzież nie potrafi uzyskać przez uczestnictwo w aktualnym życiu dorosłych takiego stylu życia, jaki posiadać powinna, tym większą wagę poczęto przywiązywać do długotrwałego i systematycznego przekazywania tradycji. Powoli szkoła stawała się instytucją pielęgnowania tych wszystkich wartości, które w bieżącym i codziennym życiu społeczeństwa nie miały już miejsca, ale o których należało wiedzieć i pamiętać, ponieważ stanowiły one tradycyjną podstawę życia. W miarę wzrastania roli myśli historycznej formułowano coraz chętniej teorie, wedle których człowiek jest istotą historyczną, a zatem wychowanie człowieka powinno mieć charakter zaszczepiania w nim dziejowego dorobku ludzkości, którego przyswojenie czyni właśnie z istoty zwierzęcej istotę ludzką.

Ten punkt widzenia znajdował potwierdzenie w zakorzenionej w ludziach skłonności konserwatywnej. Skłonność ta kazała traktować wychowanie jako przekazywanie potomnym własnego doświadczenia życiowego. Rodzice — a także i wychowawcy — organizowali swą działalność wychowawczą w ten sposób, aby ich dzieci — względnie wychowankowie — uzyskiwały tę całą umiejętność życiową, którą nierzadko w trudzie i za wysoką cenę zdobywali sami. Proces wychowywania miał być jakimś procesem wielkich zaoszczędzeń, procesem ułatwienia życia przez wykorzystanie mądrości ojców.

Powolny rytm zmian sprawiał, iż życie dzieci mało się różniło od życia ojców, podobnie jak życie ojców nie wiele się różniło od życia dziadów. W tych warunkach wychowanie młodego pokolenia wedle wymagań i wzrostu tradycji mogło być uznane jako wystarczająco dobre przygotowanie go do życia, jakie będzie musiało pędzić w przyszłości.

Istotnym źródłem tych różnorodnych teorii, rozbudowujących tradycjonalny charakter wychowania celowego, był klasowy ustrój społeczny, w którym klasy panujące były zainteresowane w utrzymaniu starego porządku. Wychowanie celowe miało w tych warunkach pełnić rolę utrwalającą istniejący od wieków stan rzeczy. Zadanie to mogło spełniać o tyle łatwo, iż tempo przemian gospodarczo – społecznych w czasach dawnych było stosunkowo dość powolne.

Ten stan rzeczy począł ulegać zmianom na progu doby nowożytnej, a od początków ubiegłego stulecia tempo przemian społeczno – kulturalnych poczęło się stawać tak szybkie, iż ten tradycyjny, ustabilizowany styl życia należy już całkowicie do przeszłości. W granicach jednego pokolenia poczęły się dokonywać przemiany większe niż te, które dawniej dokonywały się przez stulecia. W zakresie nauki i techniki, w życiu zawodowym i społecznym, w hasłach i prądach umysłowych, w kierunkach politycznych — między wczoraj i dziś znajduje się więcej różnic niż podobieństw.

Ale istotnie ważnym sensem tej zmienności jest proces obalania stanowego i klasowego porządku, proces tworzenia w pracy i walce nowego socjalistycznego społeczeństwa, proces budowania przyszłości na podstawach z gruntu innych niż te, na których opierały się różne formacje epok minionych.

Czy charakter wychowania celowego może pozostać w tych nowych warunkach taki sam jaki był?

CHARAKTER WYCHOWANIA CELOWEGO W DOBIE WSPÓŁCZESNEJ

Uświadamiając tę nową sytuację w jakiej żyją ludzie współcześni, nie trzeba specjalnie dowodzić, iż rola wychowania nie może być taką, jaką była dotychczas. W epokach ustabilizowanego klasowego porządku wychowawcy spełniają inne zadania niż te, jakie powinni wypełniać w epoce budującej nową cywilizację socjalistyczną. Bo jeśli wychowanie ma przygotowywać do życia, to zasadniczą orientację pracy wychowawczej nadawać musi charakter tego życia, do którego należy przygotować. Jeśli spodziewać się będzie można, iż będzie ono podobne do dnia dzisiejszego i wczorajszego, wówczas tradycjonalny charakter wychowania, które podejmuje się przekazywać i zaszczepiać .,mądrość ojców“, jest usprawiedliwiony. Gdy jednak to życie przyszłe ma być odmienne niż to, które było, i które znamy, wówczas przed wychowaniem stają zadania zupełnie nowe. Nie może ono mieć nadal tradycjonalistycznego charakteru, ponieważ przekazując przeszłość nie przygotowałoby do przyszłości. Powinno ono podjąć wysiłek takiego ukształtowania młodego pokolenia, by było ono zdolne do prowadzenia wartościowego życia w tych nowych, swoistych okolicznościach, dla dobra nowych i jedynie wartościowych celów.