Genialny uczony, którym słusznie szczyci się nauka radziecka i postępowi uczeni całego świata, Iwan Pawłow zajmuje jedno z czołowych miejsc wśród luminarzy nauki.
Pawłow był wielkim fizjologiem-materialistą. Fizjologia jest nauką, na której opiera się współczesna medycyna i kultura fizyczna. Fizjologia jak i inne nauki przyrodnicze rozwija się na drodze dokładnie sprawdzonych doświadczeń i obiektywnych obserwacji.
Pawłow był jednocześnie fizjologiem i myślicielem; z jego nazwiskiem związane są nie tylko wielkie odkrycia naukowe, ale nowa epoka w rozwoju nauk przyrodniczych. Jego klasyczne badania nad czynnościami układu nerwowego zdecydowały o wielkim zwycięstwie materializmu nad idealizmem w tej dziedzinie nauki.
Iwan Pawłow urodził się 26 września 1849 roku w Riazaniu. Przodkowie jego byli chłopami pańszczyźnianymi, a ojciec duchownym w biednej cerkiewce. Od dzieciństwa wpajano w Pawłowa miłość dla pracy fizycznej i na równi z tym do poważnej literatury. Pawłów studiował w seminarium duchownym wbrew swoim zamiłowaniom, bowiem już ..od wczesnej młodości uczył się z wielkiej księgi przyrody.
Jeszcze w dziecinnych zabawach Pawłow wyróżniał się wśród rówieśników wielką wytrwałością w dążeniu do celu, a zamiłowanie do pracy fizycznej pozostało w nim na całe życie. W ostatnich prawie dniach życia pisał do górników Zagłębia Donieckiego: „…Przez całe życie kochałem pracę umysłową i fizyczną i być może wolę nawet tę drugą. Szczególnie cieszę się, kiedy do pracy fizycznej wyprowadzam jakieś ulepszenie, bo wtedy głowa i ręce stanowią jedno. Wy właśnie jednoczycie trud fizyczny z umysłowym. Z całego serca życzę wam, abyście nadal kroczyli po tej jedynej drodze, która zapewnia człowiekowi szczęście“.
Kiedy podziwiamy teraz siły i energię Pawłowa, który wzniósł fizjologię na nowy, wyższy stopień rozwoju, mimo woli przychodzi na myśl, że uzgodnienie pracy umysłowej i fizycznej odegrało wielką rolę w wyrobieniu jego wielkich wartości duchowych.
Szósty dziesiątek lat dziewiętnastego wieku znamionowały w Rosji wzmożone ruchy rewolucyjne. „Kołokoł“ („Dzwon“), postępowe pismo rosyjskie, wydawane za granicą przez Hercena, bił na alarm, nawoływał do powstania przeciw caratowi. W Rosji grzmiały gniewne głosy rewolucyjnych demokratów — Czernyszewskiego, Do-brolubowa, Pisarewa. W Riazaniu młodzież rozchwytywała egzemplarze pisma „Sowrie-miennik“ („Współczesny“). Artykuły wzburzały młode umysły, wywoływały gorące spory i dysputy.
Pod wpływem namiętnych artykułów Pisarewa młody Pawłow postanowił poświęcić się studiom przyrodniczym. Porzucił seminarium duchowne, wyjechał z Riazania i wstąpił na uniwersytet w Petersburgu. W czasie nauki przeczytał wspaniałą pracę znakomitego uczonego Sjeczenowa „Refleksy mózgowe“. Książka wywarła głęboki wpływ na umysł młodego Pawłowa, który po przeszło trzydziestu latach znalazł metody doświadczalne rozwiązania zagadnień poruszonych przez Sjeczenowa.
Już na uniwersytecie Pawłow opracował nowe operacyjne metody otrzymania stałej przetoki żołądkowej, za co został odznaczony złotym medalem.
Po ukończeniu wydziału przyrodniczego na uniwersytecie Pawłow wstąpił na Akademię Medyczno-Chirurgiczną, aby ściślej związać teorie fizjologii z praktyką kliniczną. Po ukończeniu Akademii pracował w laboratorium na klinice prof. Botkina.
Twórcza współpraca z wielkim klinicystą rosyjskim przyniosła wiele korzyści młodemu Pawłowowi. Na klinice prof. Botkina Pawłow dokonał swej pracy nad nerwami regulującymi działalność serca. Pawłow pierwszy odkrył nerwy kierujące siłą skurczów serca, tzn. sposób pracy mięśnia sercowego. To odkrycie Pawłowa rozwinęli później jego uczniowie Orbeli i Sperański, którzy wyjaśnili, że system nerwowy spełnia czynności troficzne, tj. reguluje odżywianie komórek. Prace ich stały się podstawą jednej z najlepszych metod leczenia — blokady nowokainowej, wprowadzonej do medycyny przez prof. Wiszniewskiego.
Pawłow zajął się z całą namiętnością wyjaśnieniem działań przewodu pokarmowego. Jako świetny chirurg i subtelny, cierpliwy badacz, Pawłow zaczął wstawiać przetoki do różnych „gruczołów trawiennych. Szczególnie mocno zajęła go przetoka żołądkowa, którą po raz pierwszy wstawił chirurg Ba-sor, aby otrzymać czysty, nie zmieszany z pokarmem sok żołądkowy. Pawłow spróbował otrzymać przetokę izolowanego „żołądeczka“. Zasada operacji polegała na tym, aby oddzielić w ścianie żołądka zwierzęcia mały żołądeczek, nie mający kontaktu z resztą żołądka; z żołądeczka tego przetoka prowadziła na zewnątrz. Wszystkie gruczoły i nerwy w maleńkim żołądeczku zostawały nienaruszone i w ten sposób funkcje jego były jakby zwierciadłem funkcji dużego żołądka.
Decydujące znaczenie dla wyjaśnienia mechanizmu wydzielania soków trawiennych miały znane doświadczenia Pawłowa z pozornym karmieniem. Dzięki specjalnej operacji pokarm podczas karmienia zwierzęcia nie dostawał się do żołądka, a wypadał na zewnątrz. Jednakże już podczas przyjmowania pokarmu wydzielały się duże ilości soku żołądkowego. Te doświadczenia pokazały, że wydzielanie soku odbywa się skutkiem złożonej czynności układu nerwowego. Po przecięciu nerwów prowadzących do żołądka pozorne karmienie nie wywoływało już wydzielania soku.
Dzięki pomysłowym i dokładnym doświadczeniom Pawłow odkrył prawa działalności gruczołów trawiennych. Wyniki tych doświadczeń zostały opublikowane w Petersburgu w r. 1897 w słynnych „Wykładach o czynności głównych gruczołów trawiennych“. Książka nie miała sobie równych dzięki nowym, oryginalnym metodom pracy i rewelacyjnym odkryciom autora. Przetłumaczono ją na wiele języków i zyskała ona Pawłowowi sławę, jako klasykowi nauk przyrodniczych.