Medycyna i biologia

Iwan Pawłow

W tym sformułowaniu widoczna jest głębia myśli Pawłowa, który potrafił sam dojść do dialektycznego uogólnienia i do zrozumienia jedności tych jakby przeciwstawnych sobie procesów wyższej działalności nerwowej. Pawłow wykrył drogi, jakimi jeden proces przechodzi w drugi, i ustalił ogólne prawa kierujące czynnościami kory dużych półkul mózgowych.

Współczesna technika badań pozwala rejestrować zachodzące w korze dużych półkul procesy elektryczne, które towarzyszą działaniom nerwowym. W badaniach prowadzonych przez Liwanowa śledzi się dokładnie przesunięcia procesu podrażnienia i hamowania w korze mózgowej. W ten sposób urzeczywistniło się wielkie marzenie Pawłowa o poznaniu przestrzennych materialnych procesów bezpośrednio w korze mózgowej.

Uczeni radzieccy dowiedli, że można wytwarzać refleksy warunkowe u ryb i u wielu innych zwierząt. W ten sposób wzrosło i wzmocniło się ogólnobiologiczne znaczenie odkrytej przez Pawiowa reguły tymczasowego związku odruchów w całym świecie zwierzęcym, a szczególnie wśród kręgowców. Zespół odruchów warunkowych, przyswojonych przez zwierzę w ciągu życia, tworzy sumę jego doświadczenia życiowego. Na typ zwierzęcia, jego sposób zachowania się składają się cechy wrodzone i nabyte w wyniku wpływu środowiska. Jednakże wpływ środowiska Pawłow stawia na pierwszym miejscu, tak jak rozumiał to Sjeczenow. „Można przyjąć — twierdził Pawłow — że niektóre odruchy warunkowe, a więc stworzone przez środowisko, stają się później skutkiem dziedziczności — bezwarunkowe”.

Znamienne jest, że ten wniosek, do którego doszedł Pawłow jeszcze w roku 1913, zgadza się zupełnie z danymi nowych osiągnięć biologii Miczurina o możliwości dziedziczenia przez potomstwo cech nabytych w ciągu indywidualnego życia organizmu. Pawłow wskazał już nawet sposoby wytworzenia niektórych zmian dziedzicznych.

Zgodność wniosków Pawłowa z wywodami wielkiego modernizatora przyrody — Miczurina — nie jest przypadkowa. Jeszcze raz podkreśla ona wielką postępową rolę nauki radzieckiej. Rozwiązując aktualne problemy biologii współczesnej, nauka radziecka dąży do przetworzenia świata roślinnego i zwierzęcego na nowych uzasadnionych podstawach.

Jako przedstawiciel przodującej nauki, Pawłow nie zamykał się nigdy w ciasnych ramach swoich teorii, chociaż teorie te były nowe, oryginalne i śmiałe. Interesowała go zawsze praktyczna wartość teorii naukowych, konkretne korzyści, jakie one mogły dać człowiekowi. Człowiek, jego zdrowie, szczęście i praca — to wszystko stanowiło cel poszukiwań wielkiego badacza. Swoje znakomite „Wykłady o pracy dużych półkul mózgowych“ Pawłow zamyka specjalnym wykładem „O zastosowaniu do człowieka danych doświadczalnych, otrzymanych na zwierzętach“. Pawłow zorganizował w Kołtuszach pod Leningradem stację doświadczalną dla porównawczych ba. dań nad rozwojem wyższej działalności nerwowej u zwierząt, w tej liczbie i u małp — najbliżej spokrewnionych z ludźmi. Obecnie kieruje tymi badaniami jeden z najbliższych uczniów Pawłowa, L. Orbeli.

Pawłowa interesowała oprócz fizjologii również i patologia procesów nerwowych. Jednocześnie z pracą w laboratorium był on kierownikiem kliniki psychiatrycznej i chorób nerwowych, na której pracował jego uczeń A. Iwanow-Smoleński. Znaleziono tu klucz do zrozumienia procesu powstawania nerwic u ludzi, opracowano i wypróbowano metody leczenia nerwic i przywracania ludziom naruszonej równowagi. Pawłow stwierdził, że w stanie wyczerpania w centralnym układzie nerwowym, przy nerwicach doświadczalnych zaczynają w mózgu zwyciężać procesy hamowania i zwierzę zapada w długotrwały sen, chroniący spokój komórek. Sen przeszkadza dalszemu wyniszczeniu centralnego układu nerwowego. Pawłow stwierdził, że dla uleczenia nerwicy zwierzęcia należy starać się wzmocnić procesy hamowania w mózgu i podtrzymywać długi sen. To doświadczenie udało się znakomicie i zostało zastosowane w klinice na ludziach. Długotrwały sen okazał się świetnym środkiem dla odbudowy naruszonych procesów nerwowych przy wstrząsach podczas wojny. Badania rozpoczęte przez Pawłowa przyniosły bogate plony dla praktyki klinicznej. Obecnie prace te kontynuuje Asratian, również uczeń Pawłowa.

Nie mniejsze znaczenie w rozstrzygnięciu praktycznych zagadnień miały badania Pawłowa nad związkiem między organami wewnętrznymi i korą mózgową. Była to najcenniejsza dziedzina fizjologii. Teraz, krocząc naprzód po drodze wytkniętej przez Pawłowa, opierając się na metodzie badań odruchów warunkowych, uczeń Pawłowa, Bykow wraz z współpracownikami zebrał już ogromną ilość interesujących faktów i dodał nowy rozdział fizjologii.
Fakty zmian w działalności organów wewnętrznych pod wpływem impulsów z kory mózgowej potwierdzają doświadczenia z hipnozą. Można np. zmusić człowieka zahipnotyzowanego do podniesienia ogromnego ciężaru, wmawiając mu, że jest to rzecz lekka, przy czym nie odczuje on zmęczenia. Na odwrót, człowiek zahipnotyzowany, któremu sugerujemy, że podnosi duży ciężar, chociaż jest on w rzeczywistości zupełnie niewielki, odczuje zmęczenie większe niż pierwszy. To uczucie zmęczenia jest w dodatku nie tylko subiektywne, obserwuje się bowiem zupełnie obiektywne oznaki zmęczenia. Doświadczenia tego rodzaju prowadzi uczeń Pawłowa, A. Krestownikow.
Znane są fakty jeszcze jaskrawsze. Jeśli zasugeruje się pacjentowi, że przykłada mu się do skóry rozpaloną monetę, a w rzeczywistości przyłoży mu się zwykłą, chłodną monetę, pacjent nie tylko odczuje ból i jak przy oparzeniu, ale na oczach widzów, i w ciągu kilku minut występują na skórze typowe dla oparzenia zaognienia skóry i pęcherz. Na odwrót, jeśli przykłada się do skóry gorącą monetę, sugerując, że jest ona chłodna, pacjent nie czuje wcale bólu, a reakcja skóry jest o wiele słabsza, niż bywa zazwyczaj. Na tych faktach oparte są metody operacji pod hipnozą, poród bez bólu itd.