Odlew w gipsie robi się w ten sposób, że powierzchnię rzeźby dzieli się na dwie lub więcej części cienkimi blaszkami i pokrywa się ją warstwą gipsu wzmocnioną pakułami czy kawałkami drzewa. Mamy gotową formę rzeźby czyli, jak to się nazywa w języku zawodowym — rzeźba jest zaformowana. Forma gipsowa jest negatywem rzeźby. Teraz ostrożnie odejmuje się jedną część formy, a glinę po prostu wyrzuca się z powrotem do paki. Do złożonej, pustej formy po umyciu i nasmarowaniu jej naftą z parafiną nalewa się świeżego gipsu, a gdy ten już dobrze stężeje, formę odkuwa się dłutem kawałeczkami. Pozostaje pozytyw czyli odlew w gipsie identyczny z rzeźbą w glinie.
Jak z tego wynika, formę niszczy się przy odkuwaniu. Przy pierwszym egzemplarzu sprawa jest zawsze taka sama. Jeśli chcę mieć drugi lub kilka następnych, muszę z pierwszego odlewu zrobić tzw. formę składaną, czyli podzieloną na tyle części, żeby każda z nich dała się łatwo odciągnąć. Wszystkie one zamknięte są jeszcze jedną zewnętrzną pokrywą gipsu tzw. matką i zaimpregnowane szellakiem. Z takiej formy można bez trudu zrobić wiele odlewów. Przy mniejszej ilości egzemplarzy, zamiast formy składanej robi się negatyw z kleju stolarskiego. Wynik ostateczny jest taki sam.
Odlew w gipsie jest gotowy i schnie powoli, a rzeźbiarz przeprowadza na nim drobne retusze a czasem nawet większe poprawki. W gipsie można długo pracować, wyprowadzając największe subtelności. Dotyczy to specjalnie drobnych prac, płaskorzeźb i medali. Używa się do tego ostrych, stalo-lowych narzędzi, pędzelków itp.
Nie koniec na tym. Teraz dopiero przychodzi pora na zrealizowanie pracy w jednym ze szlachetnych materiałów, jak brąz. kamień, drzewo, metal, czy glinka ceramiczna. Mówiąc prawdę, praca zaczyna się od początku.
Opowiem o każdej z tych technik po kolei Gdy chodzi o pomniki, portrety, drobne rzeźby, które chcemy kilkakrotnie powtórzyć, lub prace o szczególnych założeniach kompozycyjnych (wielkie ażury), to realizowane są przeważnie w brązie. Jest. to materiał pełen pięknych efektów i doskonale znoszący nasz klimat.
To moje opowiadanie będzie dosyć krótkie, bo z pracowni rzeźbiarza przenosi się do pracowni gisera. Na to, żeby wykonać odlew w brązie, trzeba szeregu specjalnych materiałów, narzędzi i urządzeń, jak piece, suszarnie itp. Dawniej, jeszcze w XVI i XVII w. rzeźbiarze sami odlewali w brązie. Dziś tym działem pracy zajmują się zawodowi giserzy w odpowiednio do tego przygotowanych zakładach.
Z wilgotnego mułku giser formuje negatyw rzeźby, podzielonej na tyle części, by każdą z nich łatwo można było odjąć. Następnie, posługując się negatywem, z takiegoż mułku robi pozytyw. Potem zdejmuje z pozytywu wierzchnią warstwę takiej grubości jak grubym ma być odlew w brązie Tak przygotowany pozytyw umieszcza się wewnątrz formy i przez pozostawione w niej otwory (leje) wlewa roztopiony metal. Po odjęciu mułku pozostaje odlew rzeźby wewnątrz pusty. Odleją się także otwory wlotowe i wszystkie szwy czyli spojenia negatywu. Te zbędne dodatki usuwa się przy oczyszczaniu i cyzelowaniu brązu. Opisanie całego procesu odlewania z uwzględnieniem różnych metod i sposobów, potem cyzelowanie brązu, tajemnice stopów i efekty patyn, wreszcie montaż rzeźby np. przy pomnikach, zajęłoby zbyt wiele miejsca. Opowiem więc o innym pięknym materiale rzeźbiarskim — kamieniu, najstarszym i najbardziej znanym tworzywie.
Łatwo się domyśleć, że dużą rolę odgrywają gatunki kamienia, stanowiące całe bogactwo od najtwardszych diorytów, bazaltów i granitów, przez dużą skalę piaskowców przeróżnej twardości, aż do licznej rodziny wapniowców, począwszy od krystalicznych marmurów, a skończywszy na przezroczystych alabastrach i miękkich rodzinnych wapniakach (Pińczów).
Każdy z gatunków daje inny efekt, inaczej się obrabia, inne ma zastosowanie. Twardość granitu, warstwice piaskowca czy kry-staliczność marmuru decydują o różnych sposobach kucia, o dostosowanych do tego narzędziach, a także o specjalnym ujęciu kompozycji. Tak np. twarde kamienie o dużej spoistości dają się polerować — u nas najczęściej stosowany granit i sprowadzany z południa (Włochy, Grecja, Jugosławia) marmur, a nawet alabaster. Piaskowce t miękkie wapniaki zachowują powierzchnię matową, lekko chropawą. Decyduje to o użyciu różnych efektów fakturowych.
Oto na ilustracjach przykłady rzeźb w różnych rodzajach kamienia. Ale wróćmy do samej pracy rzeźbiarza.